De camera—VUmc, RTL4 en de gevangenis

Wat de verwikkelingen rond een onzalig programma van RTL4 betreft, waarin de beelden gestolen worden van mensen die zich in ellende overgeven aan betrouwbare hulp, personeel van een ziekenhuis, wil ik graag een artikel dat ik in de vorige eeuw schreef in herinnering brengen. Het ging over Verneder-tv, en dan niet zozeer over programma’s waarin mensen in vernederende situaties werden gebracht, maar programma’s waarin mensen hun 15 minuten roem werd gegeven—zogenaamd, dan toch.

Ik voeg daar nu dit nawoord aan toe, ook indachtig de argumenten die ik onlangs ontwikkelde toen ik door dacht over iconische foto’s. (zie onder).

Nawoord (bij: “Beleving op televisie. Over Verneder-tv”)

Een camera is een ding. Laatst werden foto’s gepresenteerd die een aap van zichzelf gemaakt zou hebben. In die foto’s zie je een aap die verwonderd naar dat ding in zijn handen kijkt. Hij ziet een ding met knopjes die klikken. Hij ziet geen camera.

Mensen zien in zo’n geval een camera. Zij weten meer. Weten dat dit ding een lens heeft waardoor hun beeld gevangen wordt, zodat later en elders anderen ernaar kunnen kijken; mensen die zich niet tot hen verhouden, maar tot hun gestolen beeld. In onze cultuur is fotografie het walhalla. Sommige mensen denken daarom ook dat het cool is om op deze manier bekeken te worden. Het maakt je beroemd en daarom belangrijk. Gezien worden is bestaan. Maar in een gevangen beeld worden natuurlijk de mensen niet gezien, maar hun afbeelding. Een mens zien is je lichamelijk tot hem of haar verhouden—het is: hem aankijken en door hem aangekeken worden. Ja, als je op zo’n manier gezien wordt best je inderdaad.

Ondertussen, in Nederland. RTL4, of beter, de productiemaatschappij Eyeworks van Reinout Oerlemans heeft de zoveelste stap gezet. We hebben al een tijdje programma’s met een verborgen camera waarin mensen in vervelende situaties worden gebracht en op hun spontane reactie worden betrapt, en programma’s waarin zogenaamde “gewone” mensen lekker dom (in de ogen van de kijker) met elkaar mogen doen, waarbij er gestemd wordt “wie mag blijven”—allemaal voorbeelden van verneder-tv—nu dan een programma waarbij beelden getoond zouden worden van 35 camera’s en microfoons die op vele plaatsen waren opgehangen bij de spoedeisende hulp van het VU medisch centrum in Amsterdam.

Dus: als u iets ergs overkomt en u moet naar de spoedeisende hulp, dan kunt op enig moment iemand van Eyeworks verwachten die u vraagt of men uw beelden mag gebruiken in de uitzending. Er wordt natuurlijk niet bij verteld welke van uw beelden geselecteerd zullen worden, noch hoe ze in de montage van betekenis worden voorzien. (U mag verwachten dat het de lulligste beelden zullen zijn, want daar smult het publiek het meest van, denkt men bij Eyeworks, waar het alleen om de kijkcijfers draait, natuurlijk). Sommigen zullen denken, “cool, op televisie” (daar had ik het in mijn stuk al over). Dus, hoe misselijker, naakter en lelijker u voor de dag komt hoe groter de kans dat de regie u om toestemming komt vragen. We moeten natuurlijk niet vergeten dat de regie alle beelden, ook de beelden die ze niet selecteren, in hun regiekamer op hun gemakje hebben zitten te bekijken. (Ideetje: Reijnout, laat voortaan door inbrekers (die toch al veroordeeld worden voor de braak) in slaapkamers van huizen camera’s en microfoons ophangen, en mochten de beelden dan leuk zijn voor uitzending, neem dan voor de juridische afdekking even contact op. Dit lijkt nu nog een onhaalbaar scenario, maar men vindt vast een weg.)

De discussie

De discussie in de media gaat vervolgens over de vraag of er geen “inbreuk in de privacy” is gedaan, en of er wel toestemming gevraagd is en zo ja, of dat voor of na het opnemen gebeurde, en over de verhouding met de geneeskundige beroepscode. Allemaal juridische begrippen. Wat is privacy voor mij? De ethiek van deze situatie komt zelden aan bod. Het lijkt wel of onze ethische oordelen louter intuïties zijn en geen argumenten en men er geen gebruik van mag of vermag (te) maken.

Maar hoe zit het met het vertrouwen dat we mogen hebben om in alle rust en intimiteit behandeld te worden. Ik wil nooit gevraagd worden of men mijn beeld mag gebruiken. Ik wil die overweging nooit of te nimmer hoeven maken. En dat is een subjectieve overwegingen die, meen ik, tot een morele wet geuniversaliseerd moet worden.

(Ik wil hiermee niet betoogd hebben dat alle betrokkenen het gevang in moeten. Maar dat is dus wel zo’n intuïtie die ik heb—die de ernst van de situatie min of meer aangeeft. Ik weet niet of Wilders zich wil verwaardigen om te proberen hier politieke munt uit te slaan, maar misschien kan hij hier eens een klachtensite voor inrichten?)

Verwijzingen

Rob van Gerwen. “Wachten op beeld. Iconische fotografie”, Expertbijeenkomst, Filosofie van de kunsten, Utrecht, 17-18 november 2011.

_______________. 1997. “Beleving op televisie. Over Verneder-tv.” Vrijetijdsstudies 15:40–51. (online)

_______________. “Theses concerning iconic images”, 2008. online

_______________. ” “World Press huldigt Arabische burger” ” (online, over WPP 2011)

Margriet Oostveen, “Kyri op camera”, NRC 24 februari 2012, 3